Tesadüf eseri

Soru: Askere gidinceye kadar yazar olmayı düşünmemişsin. Nasıl oldu? 

Etgar Keret: Askere en iyi arkadaşımla aynı zamanda gittim. Aslında o benden önce gitmişti, onun birliğine nakil olmamı sağladı. Çok zor geçiyordu askerliğim. Moralim çok bozuktu. Benim disiplin sorunum vardı, bir birlikten ötekine postalanıyordum. Başımı sürekli üstlerimle belaya sokuyordum. (...) Arkadaşım beni kendi birliğine naklettirdiğinde hayatım kurtuldu, çünkü feci bunalımdaydım. Arkadaşımın bilgisayar eğitimi almışlığı vardı, benim yoktu, ama o benim bir bilgisayar dâhisi olduğumu söyleyip beni oraya naklettirdi. Neyse ki yapılması gereken iş çok karmaşık değildi. Bir bilgisayarın karşısında oturman ve bir sorun çıktığında halletmen gerekiyordu, fakat hiç sorun çıkmıyordu. Görevin adı ‘Quasimodo’ydu, ki kulağa hiç hoş gelmiyor. Bir odada tek başına oturuyordun. Yerin beş kat altındaydı, pencere falan da yoktu. O göreve kimse talip olmak istiyordu, çünkü çok sıkıcıydı, ama biz yapmayı sürdürdük. Sonra arkadaşım çok ağır bir bunalım geçirdi. O sıralar astımım olduğu için nöbet görevimden kaytarıyordum. Fakat o gün sırf arkadaşımla birlikte olabilmek için göreve talip olmuştum. Yom Kipur’du ve birlikteydik. İyi görünüyordu. Sonra benden yan odadan bir şey getirmemi istedi ve dışarı çıktığımda kafasına sıktı. Çok zordu benim için. ‘Nimrod Çıldırışları’ son derece otobiyografik bir öyküdür aslında. Ben 19 yaşında kalmaya devam ettikçe arkadaşımın da benimle olacağına dair bir inancım vardı. Büyüdüğüm anda kaybolacaktı, oysa 35–36 yaşımda bile 19 kalabilirsem onunla ilişkimi sürdürebilecektim. Böyle düşünüyordum.

Soru: Öyküyü ne zaman yazdın? 

Etgar Keret: 97’de. Fakat arkadaşım kendini vurmadan çok önce intihardan söz etmeye başlamıştı. Bir keresinde beni annemin evine bırakmıştı, arabada otururken ona, “Kendini öldüremezsin. Sen benim arkadaşımsın. Canına kıyarsan ben üzülürüm,” dediğimi hatırlıyorum. O da bana şöyle demişti: “Bana senin için yaşamaya devam etmem gerektiğini söyleyemezsin. Ben kendim için yaşamaya devam etmeliyim, fakat yaşamaya devam etmek için bir neden bulamıyorum. Bana yaşamaya devam etmemi gerektiren bir neden söylersen, kendimi öldürmeyeceğim.” Sabahın biriydi. Arabada oturuyorduk. Söyleyecek bir şey bulmaya çalıştım, fakat bulamadım. Dört saat oturduk arabada. Hiç konuşmadan. Radyo falan da yoktu. Hayatımın en uzun saatleriydi. Arabadan inersem bir şey söyleme şansımı yitireceğimi biliyordum, yine de söyleyecek bir şey bulamadım. Sonunda kapıyı açıp ona veda ettim. 

Soru: Bir neden bulamadın mı? 

Etgar Keret: Onu ikna edebilecek bir şey bulamadım. Hiçbir şey diyemedim. Yazdığım ilk öykü olan ‘Borular’ ona yazılmış bir cevap niteliğindeydi, bir çıkış yolu bulmak zorunda olduğuna dair. Benim için çıkış yolu öykü yazmaktı, fakat o gün onunla arabada otururken kendi çıkış yolumu bilmiyordum. Ben askerde çok mutlu olduğumdan değil. Ben de onun kadar mutsuzdum askerde. Ona, ‘Bir yol olmalı’ demiştim, başka bir şey söyleyememiştim ama. O zamandan beri yazıyorum. 

Soru: ‘Borular’ öyküsünü arkadaşının ölümünden ne kadar sonra yazdın? 

Etgar Keret: İki hafta sonra. 

Soru: Kendini öykü yazarken bulmak seni şaşırttı mı? 

Etgar Keret: ‘Borular’ı bitirdiğimde öykü olduğundan emin değildim. Tanıdığım birkaç kişiye sordum, öykü için çok kısa olduğunu söylediler. Kimseyi ilgilendireceğini düşünmediklerini söylediler. ‘Fena değil,’ dediler, ‘ama biz arkadaşın olduğumuz için sevdik, arkadaşın olmasaydık yine sever miydik bilemeyiz.’ Ben öykü yazmayı sürdürdüm, fakat onların öykü mü, yoksa bir kaçış yolu mu olduklarını bilemiyordum. Yayınlatmak için hiçbir çabam olmadı. 

Soru: Yayınlatmaya ne zaman karar verdin? 

Etgar Keret: Askerden sonra üniversitede okumaya başlayınca. Burslu okuyordum. Sabahları erken kalmakla sorunum vardı, bu yüzden sabah derslerini kaçırıyordum. Rehber öğretmenim bana, ‘sabah derslerine girmediğin için bursunu iptal etmeyi düşünüyorlar. Geceleri yaptığın bir iş olduğunu iddia edebilirsen, siyasi eylemci falan olduğunu söylersen, bunu mazeret olarak kullanabiliriz,’ dedi. Ona öykü yazdığımı söyledim. ‘Güzel,’ dedi, ‘onları edebiyat profesörüne veririm, üzerine öykülerin postmodern ya da yıkıcı olduklarına dair bir not yazıp onlara verir’ Ben de kabul ettim. Öykülerimi edebiyat profesörüne verdi, o da aynı dediği gibi bir mektup yazdı. Bursu kurtardım. Bir sene sonra o profesör beni aradı ve ‘Hatırlıyorsan, bir sene önce senin için burs komitesine bir mektup yazmıştım, şimdi bir yayınevinin başına geçtim, başka öykülerin olup olmadığını merak ediyorum?’ dedi. Ona birkaç öykü götürdüm, hepsini kabul etti. 

Soru: Onları kitap olarak mı yayınladı? 

Etgar Keret: Evet. Benim başıma her şey tesadüf eseri gelir. Oysa hayatım boyunca çok matematikseldim.

(Etgar Keret'in klasik sayılacak Believer söyleşisinden geldi, sene 2006, tamamı için buraya... Görsel, Keret'in önceki yıllardaki ziyaretlerinden birinden. Seviyoruz.) 

Ne istediğini bilmek

S: Yani sence bu ortam iyi edebiyat doğurabilir ve bu da, (bütün bunlarla) baş etmek için bizlere yardımcı olabilir, öyle mi? 

Etgar Keret: Şöyle söyleyeyim, çelişkili bir biçimde, zor dönemler insanların yaşıyor olduklarının farkına varmalarını sağlar, bir şeyler tehdit altındaysa veya elinden alınmışsa, neden var olduğunu ve tam olarak nasıl bir hayat istediğini bilirsin, öyle ki mesela ben, ne istediğimi düşünerek şımardığım uzun yıllar geçirdim, ama sonra yaşadığım yerde radikaller iktidara gelip bana ait şeyleri almaya niyetlendiğinde hayat zorlaştı, evet, ama ne istediğimi bilmek son derece kolay oldu.

(Etgar Keret ile Uç Artık vesilesiyle bir podcast yaptık, dinlemek isterseniz linki burada. Bu fotoğraf, Keret'in ilk İstanbul ziyaretinden; burası ofisimizin bulunduğu hanın avlusu; Keret, bir derginin söyleşisi için poz verirken havaya zıplayan bir kişinin fotoğraflarda asla kötü çıkmayacağını da iddia ediyordu ki evet, kendisi burada bir ninja gibi çıkmış adeta; fotoğraf çekiminin fotoğraflarını ben çekmişim; çok heyecanlı ve eğlenceli bir gündü; anısı burada kalsın.) 

Evren

Etgar Keret'in Uç Artık adlı son kitabı hazır henüz raflara inmişken, zaman içinde farklı Keret kitaplarının edisyonlarına bir göz atalım dedik... Kırkı aşkın dilde okunan yazarın öykü evrenine dair tahayyül, yazar ile hiç tanışmamış okura ipucu veriyor. (Görsele tıklayarak inceleyebilirsiniz.)

Bir at...

Bir adam bara girer ve sahnede tek kişilik bir gösteri yapan komedyeni izlemeye koyulur. Komedyen kaba saba esprileri, kendine tokat atması, havaya yumruklar savurmasıyla izleyiciyi huzursuz etmektedir; onu izlemek üzere kapıdan içeri giren adam da çıkıp gitmek ile kalmak arasında bocalayan, neredeyse çökkün bir tavır içindedir. Komedyenin monoloğu uzadıkça, eğlence amaçlı gibi görünen bu gece komediden trajediye doğru kayarak bir tür kişisel sorgulama, bir iç dökme eylemi haline gelir.

Komedyen Dovaleh G. diye tanıtır kendini. O gece, o barda onu önceden tanıyan iki kişi vardır: bizzat davet ettiği fakat kırk yılı aşkı süredir görüşmediği eski arkadaşı Avishai Lazar ve tesadüf eseri orada bulunan, eskiden komşu olduğu bir kadın. Bu kadın, sahnedeki adam için karakter tanığı görevi görür. Avishai Lazar emekli bir hâkimdir; komedyen, kendisini izlemesini özel olarak rica etmiştir. Avishai’a düşen, komedyenin ricası üzerine sahnede gördüğü şeyi anlatmaktır; sahnedeki adamın özünü, içinden taşan ışığı. Metnin anlatıcısı da olan Avishai -ki bir komedi kulübüne adım atmayacak kadar ağır başlı ve sert mizaçlı, ayrıca kendi yaşamına ait bir trajediden dolayı hüzünlü bir tiptir- sahnedeki gösteriyi yansıtan bir ayna olmakla kalmayıp onu yorumlamakla da yükümlüdür.

Anlatılan hikâyeye suçluluk duygusu sinmiştir. İzleyicilerin bir kısmı maruz bırakıldıkları kasvetli öykü karşısında sayıp söver, hatta kalkıp giderken kalanlar, empati dinamiği doğrultusunda ister istemez kendi vicdanlarını yoklamaya koyulur. Seyirci eğlenmeye gelmiştir ama sahnedeki adam acı çekmektedir. Seyircinin eğlence ihtiyacı, göstericinin sağalma ihtiyacının yanından gölgede kalmıştır şimdi. Kalabalık, karanlık bir komedi kulübünde, bir başkasının yarasıyla yüz yüzedir. Hikâye ilerledikçe, anlatılanın gerisinde bütün bir yaşam, bir yara gibi açılır önümüzde. Zaten her yaşam, kendi içinde çoğalan yaralarıyla birlikte sessizce uzanıyordur ölüme.

Büyük romancı David Grossman’ın komedi klişeleri ve stand-up’a özgü aralıklı monolog biçemiyle derinlikli bir şahsiyet anlatısına çevirdiği Man Booker Uluslararası ödüllü romanı Bir At Bara Girmiş, görmeyi bilen gözler için incelikli bir metin. Grossman’ın kaleminde sahnedeki kahraman acısını öylece ortaya döken bir sanatçı olarak yükseliyor ve dehşetli bir anıyı temize çekerken yaşamın katlanılmaz yükünü sayfalara döküyor. Boğazımızda bir yumru, sırtımızda bir yük olarak taşıdığımız, aile de denen travma yuvası, bu performans esnasında sözcüklerle yeniden icat edilir. Gelgelelim bu, çift taraflı bir durumdur; Dovaleh G. sahnede kendi hüzünlü geçmişinin sayfalarını yeniden açarken izleyicisi Avishai da kendi kayıpları ve ıssız hayatıyla yüzleşecek, spot ışıklarının altında durup anlatma cesareti sergileyen adama baktığı sırada kendi içine bakacaktır.

Başkasının acısına nasıl bakılır? Grossman’ın Bir At Bara Girmiş’ini toplumsal bir alegori, iç içe yaşadığımız onca soruna karşı takındığımız kolektif kayıtsızlığın, iflah olmaz yalnızlığımızın bir resmi olarak görmek mümkün. Haberdar olup da merak bile etmediğimiz, hızla uzaklaştığımız trajedilere, ötekinin çilesi karşısında ne denli kolayca başka tarafa döndüğümüze dair sarsıcı ve vurucu bir anlatı; sanatın yaratma ve sağaltma gücünü, hakikat anlatısının çoğul olabileceğini anımsatan bir metin.

(Bu aralar, bir kitaptan bahsederken spoiler vermeden, sürprizlerini açık etmeden nasıl yazılır meselesine kafa yoruyorum sevgili blog okuru... Bu, Bir Gün gazetesinde yayımlanmış bir yazı; kitabı anlatmasına rağmen okurun kendiliğinden keşfetmesi gerekenleri açık etmediği kanısındayım; burada dursun bu bağlamda. Görseldeki iş, Deborah Butterfield imzalı.)