Taş-kağıt-makas

“Kitap tıpkı kaşık, çekiç, tekerlek, makas gibidir. Bir kere icat ettikten sonra daha iyisini yapamazsınız.”[i]

Ders kitapları pek çok kati beyanda bulunur; örneğin, şöyle: Düzlemde iki noktadan bir doğru geçer. Oysa hayat, ki bir noktadan diğerine ilerlenen bir düzlem değildir, zaman zaman kati görünen kuralları alt edebilir.

Marcel Duchamp, 1919 yılında, kız kardeşi Suzanne Duchamp’ın Jean Crotti ile evliliğinin ardından çifte bir düğün hediyesi yollamıştır, daha doğrusu, hediyesi için talimatlar göndermiştir: Çift, bir geometri kitabını alıp balkonlarındaki çamaşır ipine asacak ve “rüzgarın böylelikle yaprakları karıştırmasını, kendi problemlerini seçmesini ve sayfaları çevirip yırtmasını” sağlayacaktır. Suzanne Duchamp, talimatları yerine getirir ve çamaşır ipindeki kitabın bir fotoğrafını çeker. Le Ready-made malheureux olarak bilinen eser, sanatçının işleri arasında anılmaya başlarken Duchamp, bunun “hayatın gerçeklerine ulaşan bir deney” olduğunu söyleyecek ve var olan tek kaydı söz konusu fotoğraf olan bu iş, geometri kurallarını yerle bir edemese de düzlem (!) kaydırmanın nasıl bir şey olduğunu göstermesiyle tarihe geçecektir.[ii]

Sonu önceden belli bir deneydir bu: geometri de, tıpkı kağıt -yahut bizler- gibi, zamana karşı koyamaz ve hayatın doğal kuvvetlerine yenik düşer.

Küllerden ciltlere

“Burada kitabını okuyarak sonunu beklemek ne hoştu.”[iii]

Duchamp’ın çamaşır ipindeki kitap bir yana, cenaze kaldırmaya meraklı[iv] yayıncılık endüstrisi yeni yüzyılın başlangıcından beri kağıdın ister istemez öleceğinden ve dijital ortamın matbu kitapların sonunu getireceğinden bahsediyor. Tartışmalar, Google’ın ücretsiz erişim sağladığı kitaplar hakkında 2005’te açılan dava ile iyice alevlense de matbu formatın henüz tarihe karışmayacağına yönelik bir fikir birliğinin oluştuğu söylenebilir; on yıldan beridir süren davanın[v] geçtiğimiz günlerde Google’ın lehine sonuçlanmasına rağmen önceleri kağıdın ölümüne dair şarkılar tutturanlar bugün dijital ile matbunun varlıklarını bir arada sürdüreceği görüşüne kaymakta. Son yılların en büyük fenomeni olan yetişkinler için boyama kitaplarının yalnızca matbu formatta “işlemesi” ise eski teknolojinin dijitale karşı kaydettiği en büyük zaferlerden biri, zira kağıt mamullerinin müzelerde sergilenmesine hazırlanan sektör, bu sayede, yepyeni bir hareket ve gelişim zemini kazandı ve görünüşe bakılırsa, zeminin olanaklarını kullanıp genişletmek varken bir başkasına kısılıp kalmaktan yana değil.[vi] Kağıdın bir ayağı çukurda olsa dahi çağın rüzgarının sayfaları hiç değilse bir süre daha karıştırmayı sürdüreceğine kesin gözüyle bakılabilir. Öyleyse soralım: Bu yeni ve geniş zemin, bizim kitap ve okuma tecrübelerimizi nasıl değiştirir?

(...)

---

[i] Umberto Eco ve Jean-Claude Carrière. Kitaplardan Kurtulabileceğinizi Sanmayın. Çeviri: Sosi Dolanoğlu.

[ii] Roberto Bolaño, 2666’da Duchamp’ı anarak bu ögeyi romanda kullanmıştır. Söz konusu kitap, Rafael Dieste’nin Testamente Geometrico’sudur.

[iii] Tabucchi, Antonio. Düşler Düşü. “Gezgin Yazar Robert Louis Stevenson’ın Düşü” adlı öyküden. Çeviren: Semin Sayıt.

[iv] Romanın ölüp ölmediğine dair tüm o tartışmaları anımsayın.

[v] Davacı: Author’s Guild, davalı: Google.

[vi] Bu yeni düzlemde dijital ile kağıdı birbirinden ayırmaktansa buluşturmak ve mecrayı böylelikle derinleştirmek daha karlı görünüyor. Boyama kitabı fenomeninde son büyük telif satışı, cep telefonlarında epey popüler olan Candy Crush boyama kitapları ekseninde gerçekleşti, Wattpad ve benzeri dijital platformlarda milyonlara ulaşan eserler ise -Grinin Elli Tonu örneğindeki gibi- matbu kitap yayıncılarına yeni mecralar açmakta.

(Takip ediyor musunuz bilmiyorum, ama neredeyse iki yıldır Istanbul Art News Edebiyat'ta yazıyorum - dijitali bulunmayan matbu bir platform olarak IAN, önümüzdeki ay şapkadan yeni bir tavşan çıkaracak, önden haber etmiş olayım. İyi haftalar.)